پایگاه خبری بانکدارآنلاین

تحلیل تطبیقی نقش بانک‌های تجاری و توسعه‌ای در تأمین مالی زنجیره‌ای جهانی

*یکتا اشرفی معاون توسعه مدیریت و منابع بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران

رویکردهای اقتصادی-مالی و مبتنی بر داده‌های بین‌المللی

چکیده

تأمین مالی زنجیره‌ای (Supply Chain Finance - SCF)، به‌عنوان یک سازوکار مالی مؤثر در بهینه‌سازی جریان نقدی، کاهش ریسک‌های مالی و ارتقای کارایی در طول زنجیره‌های تأمین جهانی، نقش اساسی در پویایی‌های اقتصادی ایفا می‌کند. این مقاله، با اتخاذ رویکردی تحلیلی و مبتنی بر داده‌های بین‌المللی، به بررسی تطبیقی نقش و عملکرد بانک‌های تجاری و توسعه‌ای در عرصه SCF می‌پردازد. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهند که بانک‌های تجاری، با تمرکز بر بهینه‌سازی مالی کوتاه‌مدت و مدیریت ریسک برای مشتریان شرکتی بزرگ، به تأمین مالی زنجیره‌ای می‌نگرند؛ در مقابل، بانک‌های توسعه‌ای از SCF به‌عنوان ابزاری راهبردی در جهت ارتقای شمول مالی، توانمندسازی بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs) و حمایت از توسعه اقتصادی پایدار بهره می‌گیرند. این مقاله، با تحلیل تفاوت‌های بنیادین در اهداف، عملکرد و تأثیرات این دو نوع نهاد مالی در تأمین مالی زنجیره‌ای، بر اهمیت تعامل و هم‌افزایی آن‌ها در جهت ایجاد زنجیره‌های تأمین پایدار و فراگیر تأکید دارد.

واژگان کلیدی: تأمین مالی زنجیره‌ای، بانک‌های تجاری، بانک‌های توسعه‌ای، شمول مالی، بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs)، مدیریت ریسک، داده‌های بین‌المللی.

۱. مقدمه

تأمین مالی زنجیره‌ای (Supply Chain Finance - SCF)، به‌عنوان مجموعه‌ای از راهکارهای مالی نوآورانه، با هدف تسهیل و بهینه‌سازی گردش وجوه در امتداد زنجیره‌های تأمین، کاهش مخاطرات مالی و بهبود دسترسی بنگاه‌های اقتصادی، به ویژه شرکت‌های کوچک و متوسط (SMEs)، به منابع مالی طراحی گردیده است. در مواجهه با چالش‌های اقتصاد جهانی نظیر بحران‌های مالی و تغییرات اقلیمی، SCF نقش بسزایی در پشتیبانی از تجارت و ترویج رشد پایدار ایفا می‌نماید. بانک‌های تجاری و توسعه‌ای، به‌عنوان دو گروه اصلی از نهادهای مالی فعال در این حوزه، با وجود هدف مشترک در تسهیل تأمین مالی، از منظر انگیزه‌ها، اولویت‌ها و رویکردهای عملیاتی، تفاوت‌های قابل توجهی دارند. این مقاله، با استناد به آخرین داده‌های بین‌المللی، به تحلیل تطبیقی نقش این دو نوع بانک در حوزه SCF پرداخته و ابعاد گوناگون این تمایزات را مورد بررسی قرار می‌دهد.

۲. بانک‌های تجاری و تأمین مالی زنجیره‌ای: تمرکز بر کارایی مالی و مدیریت ریسک

بانک‌های تجاری، که عملکرد آن‌ها بر مبنای اصل حداکثرسازی ارزش سهام‌داران استوار است، در عرصه SCF تمرکز اصلی خود را بر بهینه‌سازی گردش سرمایه مشتریان شرکتی بزرگ (خریداران اصلی) و کاهش ریسک‌های مالی مترتب بر معاملات زنجیره تأمین معطوف می‌نمایند. این بانک‌ها، به طور معمول، از رتبه اعتباری خریدار به‌عنوان مبنایی برای تعیین شرایط تأمین مالی تأمین‌کنندگان استفاده نموده و از این طریق، امکان دسترسی تأمین‌کنندگان به تسهیلات مالی با نرخ‌های رقابتی‌تر را فراهم می‌آورند. ابزارهای کلیدی مورد استفاده بانک‌های تجاری شامل فاکتورینگ (واگذاری مطالبات)، فورفیتینگ (خرید غیرقابل برگشت اسناد تجاری مدت‌دار)، و برنامه‌های تأمین مالی خرید (PO Financing) می‌باشند که عمدتاً با هدف بهبود نقدینگی فروشندگان و افزایش دوره پرداخت خریداران به کار گرفته می‌شوند.

بر اساس گزارش‌های سال ۲۰۲۳، بانک‌های تجاری در سطح جهانی با سهمی بالغ بر ۵۹.۵٪، به‌عنوان بزرگ‌ترین ارائه‌دهندگان خدمات SCF شناخته می‌شوند (The Business Research Company, 2023). این نهادها، به ویژه در نقش واسطه‌های مالی در تسهیل پرداخت‌ها و ارائه تسهیلات کوتاه‌مدت عمل نموده و عمدتاً در پی ارتقای کارایی مالی در طول زنجیره تأمین می‌باشند. در این رویکرد، اولویت بانک‌های تجاری، کسب درآمد از طریق کارمزدهای خدمات کوتاه‌مدت بوده و معمولاً از پذیرش ریسک اعتباری بالاتر مرتبط با تأمین‌کنندگان کوچک‌تر اجتناب می‌نمایند.

۳. بانک‌های توسعه‌ای و تأمین مالی زنجیره‌ای: رویکرد توسعه‌محور و شمول مالی

در مقابل، بانک‌های توسعه‌ای، با مأموریت ارتقای توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی، به SCF به‌عنوان ابزاری راهبردی در جهت ارتقای شمول مالی، توانمندسازی بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs) و بهبود شرایط اقتصادی در کشورهای در حال توسعه می‌نگرند. این بانک‌ها، به ویژه در اقتصادهای در حال گذار، از SCF به‌عنوان بستری برای تسهیل دسترسی بنگاه‌های کوچک به منابع مالی و تقویت نقش آن‌ها در زنجیره‌های تأمین ارزش استفاده می‌نمایند. در این راستا، بانک‌های توسعه‌ای ممکن است با پذیرش سطوح ریسک بالاتر، تسهلات مالی را به تأمین‌کنندگان با اعتبار محدود ارائه نموده و از ابزارهای متنوعی نظیر ضمانت‌های اعتباری، تسهیم ریسک و برنامه‌های ظرفیت‌سازی فنی بهره گیرند. آن‌ها همچنین ممکن است از ابزارهایی مانند تأمین مالی مبتنی بر موجودی (Inventory Financing) برای کمک به SMEs در مدیریت سرمایه در گردش خود استفاده کنند.

بر اساس گزارش‌های بانک توسعه آسیایی (ADB) در سال ۲۰۲۳، این نهاد برنامه‌های SCF را با تمرکز ویژه بر توانمندسازی SMEs در کشورهای در حال توسعه به اجرا درآورده است. این برنامه‌ها، به‌طور معمول، شامل ارائه مشاوره‌های فنی، آموزش‌های تخصصی و تأمین منابع مالی هدفمند بوده که به بهبود فرآیندهای مالی و تجاری SMEs کمک شایانی می‌نماید (ADB Reports, 2021-2023). برای مثال، ADB از طریق برنامه تضمین تجارت (Trade Finance Program) خود، ریسک معاملات تجاری را برای بانک‌های محلی کاهش داده و از این طریق، امکان دسترسی SMEs به SCF را افزایش می‌دهد.

۴. تحلیل تطبیقی و داده‌های بین‌المللی

بر اساس گزارش‌های منتشر شده در سال ۲۰۲۳، حجم بازار جهانی SCF بالغ بر ۱۱.۵۴ میلیارد دلار ارزیابی شده و پیش‌بینی‌ها حاکی از تداوم روند رشد قابل توجه این بازار در سال‌های آتی می‌باشد (The Business Research Company, 2023). در حالی که بانک‌های تجاری کماکان به‌عنوان بازیگران مسلط در این عرصه شناخته می‌شوند، بانک‌های توسعه‌ای نقش فزاینده‌ای در هدایت ظرفیت‌های SCF به‌سوی تحقق اهداف توسعه‌ای ایفا می‌نمایند. این بانک‌ها، به‌ویژه از طریق تأمین مالی پروژه‌های مرتبط با مقابله با تغییرات اقلیمی و حمایت از زنجیره‌های تأمین پایدار، سهم بسزایی در تأمین مالی سبز و مسئولانه ایفا می‌نمایند. بر اساس گزارش مشترک نهادهای مالی توسعه‌ای چندجانبه (MDBs) در خصوص تأمین مالی اقدامات اقلیمی در سال ۲۰۲۳، این نهادها مبلغ ۱۲۵ میلیارد دلار را به پروژه‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی تخصیص داده‌اند که بخش قابل توجهی از آن به تأمین مالی زنجیره‌های تأمین پایدار اختصاص یافته است (Joint MDB Report on Climate Finance, 2023). برای نمونه، بانک جهانی از طریق ابتکار عمل "تأمین مالی تجارت سبز" (Green Trade Finance) خود، به ترویج SCF برای شرکت‌هایی که در تجارت کالاهای دوستدار محیط زیست فعال هستند، می‌پردازد.

تحقیقات علمی نشان می‌دهند که SCF، به‌ویژه در کاهش محدودیت‌های مالی بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs) بسیار مؤثر بوده و از طریق تسهیل دسترسی آن‌ها به منابع مالی، به رشد و توسعه این بخش حیاتی از اقتصاد کمک می‌نماید (Tandfonline, 2023). در این راستا، بانک‌های توسعه‌ای با ارائه راهکارهای مالی متناسب با نیازهای خاص SMEs و ارائه خدمات پشتیبانی فنی، توانسته‌اند تأثیرات چشمگیری در کاهش موانع مالی این شرکت‌ها برجای گذارند. به عنوان مثال، صندوق بین‌المللی توسعه کشاورزی (IFAD) برنامه‌های SCF را برای حمایت از کشاورزان کوچک و متوسط در کشورهای در حال توسعه اجرا می‌کند و از این طریق به بهبود معیشت آن‌ها و تقویت زنجیره‌های ارزش کشاورزی کمک می‌نماید.

مطالعه موردی: همکاری بانک توسعه‌ای آمریکای لاتین (CAF) با بانک‌های تجاری محلی در اکوادور، امکان دسترسی SMEs فعال در بخش کشاورزی به خدمات فاکتورینگ را فراهم آورده است. CAF با ارائه ضمانت‌های اعتباری و آموزش‌های تخصصی به بانک‌های تجاری، ریسک آن‌ها را کاهش داده و به گسترش SCF برای این بخش کمک کرده است.

۵. نقش فناوری‌های نوین (FinTech)

ظهور فناوری‌های مالی (FinTech) تحولات چشمگیری در عرصه SCF ایجاد کرده است. پلتفرم‌های دیجیتال SCF امکان اتصال مستقیم خریداران، تأمین‌کنندگان و مؤسسات مالی را فراهم آورده و فرآیندهای تأمین مالی را تسهیل و تسریع بخشیده‌اند. بانک‌های تجاری به طور فزاینده‌ای از این فناوری‌ها برای ارائه راهکارهای نوآورانه SCF، بهبود کارایی عملیاتی و کاهش هزینه‌ها بهره می‌برند. برای مثال، استفاده از بلاک‌چین می‌تواند شفافیت و امنیت معاملات SCF را افزایش دهد و فرآیندهای تأیید و پرداخت را تسریع بخشد.

بانک‌های توسعه‌ای نیز از فرصت‌های ارائه شده توسط FinTech برای ارتقای شمول مالی و دسترسی SMEs به SCF استفاده می‌کنند. پلتفرم‌های دیجیتال می‌توانند به SMEs در مناطق دورافتاده امکان دسترسی به خدمات مالی را فراهم آورند و هزینه‌های تراکنش را کاهش دهند. با این حال، چالش‌هایی نظیر شکاف دیجیتالی، مسائل مربوط به حریم خصوصی داده‌ها و نیاز به ایجاد چارچوب‌های نظارتی مناسب برای این فناوری‌ها همچنان وجود دارد.

۶. ملاحظات سیاستی و نظارتی

توسعه مؤثر SCF نیازمند ایجاد بسترهای سیاستی و نظارتی مناسب است. دولت‌ها و نهادهای نظارتی می‌توانند با تدوین مقررات شفاف و کارآمد، ایجاد زیرساخت‌های اطلاعاتی مناسب و ترویج همکاری میان ذینفعان مختلف، به گسترش SCF کمک کنند. حمایت از برنامه‌های آموزشی و ظرفیت‌سازی برای SMEs در زمینه استفاده از ابزارهای SCF و ترویج استانداردهای بین‌المللی در این حوزه نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. همچنین، سیاست‌گذاران می‌توانند با ارائه مشوق‌های مالی و تضمین‌های دولتی، ریسک ورود بانک‌های تجاری به بخش‌های پرخطرتر مانند تأمین مالی SMEs را کاهش دهند.

۷. چالش‌ها و فرصت‌ها

پیاده‌سازی اثربخش برنامه‌های SCF مستلزم غلبه بر چالش‌هایی نظیر پیچیدگی ساختارهای زنجیره تأمین، ضرورت همکاری تنگاتنگ میان خریداران و تأمین‌کنندگان و مدیریت هزینه‌های عملیاتی می‌باشد. همچنین، عدم آگاهی کافی SMEs از مزایای SCF و فقدان زیرساخت‌های فناوری مناسب در برخی مناطق می‌تواند مانع از گسترش این سازوکار مالی شود.

با این حال، فرصت‌های قابل توجهی برای هر دو نوع بانک در توسعه و گسترش دامنه SCF وجود دارد. بانک‌های تجاری می‌توانند با بهره‌گیری از فناوری‌های نوظهور مالی (FinTech)، راهکارهای نوآورانه‌تری را ارائه نموده و از این طریق، کارایی و دسترسی به SCF را ارتقا بخشند. از سوی دیگر، بانک‌های توسعه‌ای می‌توانند با تقویت تعامل با بخش خصوصی و طراحی مدل‌های تأمین مالی ترکیبی (Blended Finance)، نقش مؤثرتری در تحقق اهداف توسعه‌ای و ترویج تأمین مالی پایدار ایفا نمایند. همکاری نزدیک‌تر میان بانک‌های تجاری و توسعه‌ای، با بهره‌گیری از نقاط قوت هر یک، می‌تواند به ایجاد راهکارهای SCF نوآورانه و فراگیر منجر شود که هم به بهبود کارایی زنجیره‌های تأمین کمک کند و هم اهداف توسعه‌ای را محقق سازد.

۸. نتیجه‌گیری

تحلیل تطبیقی نقش بانک‌های تجاری و توسعه‌ای در تأمین مالی زنجیره‌ای جهانی نشان می‌دهد که این دو گروه از نهادهای مالی، با اتخاذ رویکردهای متمایز و مبتنی بر اهداف و اولویت‌های متفاوت، نقش‌های مکمل اما در عین حال تخصصی را در این عرصه ایفا می‌نمایند. بانک‌های تجاری، با تمرکز بر کارایی مالی، مدیریت ریسک و ارائه خدمات به شرکت‌های بزرگ، نقش محوری در تسهیل جریان‌های تجاری و بهینه‌سازی گردش سرمایه ایفا می‌کنند. در مقابل، بانک‌های توسعه‌ای، با تأکید بر ارتقای شمول مالی، توانمندسازی بنگاه‌های کوچک و متوسط (SMEs) و تحقق اهداف توسعه پایدار، نقش حیاتی در گسترش دسترسی به تأمین مالی در طول زنجیره‌های تأمین، به‌ویژه در کشورهای در حال توسعه، بر عهده دارند.

با توجه به روند رو به رشد SCF و اهمیت آن در تسهیل تجارت جهانی و دستیابی به اهداف توسعه پایدار، همکاری و هم‌افزایی میان بانک‌های تجاری و توسعه‌ای می‌تواند تأثیر بسزایی در ایجاد زنجیره‌های تأمین پایدارتر، فراگیرتر و مقاوم‌تر در سطح جهانی داشته باشد. تحقیقات آتی با تمرکز بر تحلیل داده‌های به‌روز و جامع و ارزیابی دقیق تأثیرات اقتصادی و اجتماعی برنامه‌های SCF ارائه شده توسط هر دو نوع بانک، می‌تواند درک عمیق‌تری از ظرفیت‌های SCF در دستیابی به اهداف توسعه‌ای جهانی فراهم آورد.

منابع:

* Asian Development Bank (ADB) Reports. (2021-2023).

* DataM Intelligence. (2023). Global Supply Chain Finance Market Size, Share, Trends, Growth, and Forecast 2023-2030.

* Joint MDB Report on Climate Finance. (2023).

* Liquiditas. (2023). Global Supply Chain Finance Report 2023.

* Tandfonline. (2023). The Impact of Supply Chain Finance on Small and Medium-sized Enterprises’ Financial Constraints. [نام مجله مربوطه], [شماره جلد], [شماره صفحه].

* The Business Research Company. (2023). Supply Chain Finance Global Market Report 2023.